4.महाराष्ट्रातील प्राकृतिक विभाग

कोकण किनारपट्टी 1.

कोकण किनारपट्टी सहा प्रशासकीय विभागांपैकी कोकण विभाग हा एक आहे. या विभागात ७ जिल्हे व ७२० कि.मी लांबीच्या किनारपट्टीचा समावेश होतो. हा पश्चिम घाट सह्याद्री म्हणून ओळखला जातो. कोकणाला पश्चिमेकडे अरबी समुद्राने, उत्तरेकडे मयुरा नदीने आणि दक्षिणेतील गंगावल्ली नदी यांनी वेढले आहे.

सध्याच्या कर्नाटकच्या उत्तर कन्नड जिल्ह्यात गंगावली प्रवाह आहे. त्याचा उत्तर किनारा कोकणचा दक्षिणेकडील भाग आहे. कारवार, अंकोला, कुमठा, होनावर आणि भटकळ ही शहरे कोंकणच्या किनाऱ्यावर येतात. ऐतिहासिक कोकणाची उत्तरेकडील मर्यादा, मयुरा नदीची अचूक ओळख, अनिश्चित आहे.

कोकण किनारपट्टीवरील सर्वात मोठे शहर 'मुंबई' ही महाराष्ट्राची राजधानी आहे. हे कोकण विभागात आहे, महाराष्ट्रातील प्रशासकीय उपविभागामध्ये राज्यातील किनारपट्टीवरील सर्व जिल्हे येतात. हे जिल्हे उत्तरेकडून ते दक्षिणेकडे आहेत.

क्षेत्रफळ: ३०७४६ चौ. किमी

लोकसंख्या: २,४८,०७,३५७ (सन २००१ च्या जनगणनेनुसार)

कोकणातील जिल्हे:-

मुंबई जिल्हा

मुंबई उपनगर जिल्हा

पालघर जिल्हा

ठाणे जिल्हा

रायगड जिल्हा

रत्‍नागिरी जिल्हा

सिंधुदुर्ग जिल्हा

कोकण

क्रेटेशियस शकट झालेल्या लाव्हाच्या संचयनाने भारताच्या दक्षिण भागात शंकूची निर्मिती झाली होती.

ज्वालामुखीचा मुख्य भाग पश्चिम घाटात असून याचा दोन्ही बाजूकडे बेसिक प्रकाराचा लाव्हा साचून बेसिक लाव्हा शंकूची निर्मिती झाली होती.

बेसिक प्रकाराचा लाव्हा शंकू असल्याने या शंकूची उंची कमी व विस्तार मात्र जास्त होतो.

इयोसिन शकात बेसिक लावा शंकूच्या पश्चिम भागात प्रस्तर भंगामुळे खाली खचलेला भाग अरबी समुद्रात विलीन झाला या खचलेल्या भाग पासूनच कोकण विभागाची निर्मिती झाली.

पश्चिमेकडे वाहणाऱ्या नदीच्या गाळाच्या संचयनामुळे ही कोकणच्या निर्मितीस हातभार लागलेला आहे.

इयोसिन काळात खचलेला भाग आजही जीवाश्मच्या रूपाने अरबी सागराचा खाली पहावयास मिळतो.

पश्चिम घाट व अरबी समुद्र यांच्या दरम्यानची अरुंद व चिंचोळा पट्ट्यास कोकण विभाग असे म्हणले जाते.

कोकणात अरबी सागराचा किनारा लागलेला असून ही किनारपट्टी 720 किलोमीटर लांबीचा आहे यात सर्वाधिक किनारा रत्‍नागिरी - 237 Km

रायगड -122 Km

सिंधुदुर्ग -117 Km

मुंबई शहर व उपनगर - 114 Km

पालघर - 102 Km

ठाणे - 25 Km

कोकणची रुंदी दक्षिनेकडे कमी व उत्तरेकडे जास्त आहे म्हणजेच दक्षिणेकडून उत्तरेकडे जाताना ही रुंदी वाढत जाते.

दक्षिणे कडे सरासरी रुंदी 40 ते 50/45 किमी तर उत्तरेत उल्हास नदी खोऱ्यात सरासरी 100 पर्यंत आहे.

कोकणाचे प्रामुख्याने प्रदेशानुसार 2 विभाग केले जाता

कोकणातील प्रमुख नद्या = उल्हास, वैतरणा, सावित्री , वाशिष्ठी, शास्त्री, तेरेखोल इत्यादी.

प्रमुख भाषा: मराठी,आगरी,कोकणी, मालवणी, कोळी-मांगेली, वाडवळ, सामवेदी मुरबाडी

साक्षरता: ८१.40 %

या प्रदेशात आढळलेल्या काही समुदायांमध्ये कुणबी,मालवणी, आगरी, कोळी, पाठारे क्षत्रिय(पाचकळशी,चौकळशी) , पाठारे प्रभू, कोकणस्थ (ब्राह्मण,शिंपी व मराठा), भंडारी, गौड सारस्वत ब्राह्मण, कुंभार, राजापूर सारस्वत ब्राह्मण, सामवेदी ब्राह्मण ,गाबित, चित्तपावन, दैवज्ञ, कुडाळदेशकर ब्राह्मण, कुरुबा,वासुकीवंशी नाभिक यांचा समावेश आहे.

कोकणातील आदिवासी जमातींमध्ये दक्षिणेतील कोकणा, वारली आणि कोलचा, आणि दादरा-नगर हवेली व महाराष्ट्राच्या पालघर जिल्ह्यतील जमातींचा समावेश होतो. कातकरी रायगड आणि रत्‍नागिरी जिल्ह्यांत आढळतात.

बौद्ध, ख्रिश्चन आणि मुस्लिम अल्पसंख्याकांसह या भागाची लोकसंख्या प्रामुख्याने हिंदू आहे.

प्रमुख आकर्षणे =खेड तालुक्यातील मोजे. असगणी.स्वंयभु पांडवकालीन स्वयंभू शिव मंदिर,

२.सह्याद्री किंवा पश्चिम घाट

सह्याद्री हा प्रमुख जलविभाजक असून त्याच्यामुळे अरबी समुद्रास मिळणाऱ्या पश्चिमवाहिनी नद्या व बंगालच्या उपसागरास मिळणाऱ्या पूर्ववाहिनी नद्या असे नद्यांचे विभाजन झाले आहे.

निर्मिती : सह्याद्रीची निर्मिती प्रस्तरभंगामुळे झाली आहे.

महाराष्ट्राच्या क्षेत्रफळात पश्चिम घाटाचा वाटा : १२.२%

सरासरी उंची : ९१५ ते १२२० मीटर

भारतातील लांबी : १६०० किमी

महाराष्ट्रातील लांबी : ७५० किमी

सह्याद्रीतील महाराष्ट्रातील सर्वोच्च शिखर : कळसूबाई (उंची १६४६ मी.) हे नाशिक व नगर जिल्ह्यांदरम्यान आहे.

सह्याद्रीच्या मुख्य दक्षिण-उत्तर रांगेपासून पूर्वेकडे अनेक डोंगररांगा फुटलेल्या आहेत.

सह्याद्रीच्या तीन प्रमुख डोंगररांगा व त्या दरम्यानच्या नद्या :

१) सातमाळा अजिंठा डोंगररांगा : सातमाळा रांगा नाशिक जिल्ह्यात, तर अजिंठा रांगा औरंगाबाद जिल्ह्यात आढळतात. या रांगांमुळे उत्तरेकडे तापी व दक्षिणेकडे गोदावरी या नद्यांचे विभाजन झाले आहे.

२) हरिश्चंद्र - बालाघाट रांगा : या रांगांमुळे गोदावरी व भीमा खोरी वेगळी झाली आहेत. हरिश्चंद्र रांगा प्रामुख्याने अहमदनगर जिल्ह्यात पसरल्या आहेत. बालाघाट डोंगररांगा अहमदनगर, परभणी, बीड व नांदेड या जिल्ह्यात विस्तारल्या आहेत.

३) महादेव डोंगररांगा : या रांगांचा विस्तार प्रामुख्याने सातारा व सांगली जिल्ह्यात आढळतो. या रांगांमुळे भीमा व कृष्णा या नद्यांची खोरी अलग झाली आहेत. त्र्यंबकेश्वर डोंगर, माथेरान डोंगर, महाबळेश्वर पठार ही सह्याद्रीची भूवैशिष्ट्ये आहेत. घाट : थळ, भोर, कुंभार्ली, आंबा, फोंडा, आंबोली इत्यादी घाट सह्याद्रीत आढळतात.

सह्याद्रीतील घाट मार्गाचा उत्तरेकडून दक्षिणेकडे क्रम :

१) थळघाट (उत्तरेकडे), २) माळशेज घाट, ३) बोर (खंडाळा) घाट, ४) वरंधा घाट, ५) खंबाटकी घाट, ६) परसणी घाट, ७) आंबेनळी घाट, ८) कुंभार्ली घाट, ९) आंबा घाट, १०) फोंडा घाट, ११) हनुमंते घाट (कोल्हापूर-कुडाळ), १२) आंबोली घाट, १३) राम घाट

पश्चिम घाट ही जगातील सर्वात जास्त जैववैविध्य असणाऱ्या आठ जागांपैकी एक आहे. जगात सरीसृपांच्या १८७ पेक्षा जास्त जाती आहेत, त्यातील अर्धे केवळ सह्याद्रीवर सापडतात; बेडकांच्या शंभर जातींपैकी ऐंशी केवळ इथे आढळतात. त्यातही वृक्षमंडूकांच्या ३५ जातींपैकी २९ निव्वळ सह्यवासी आहेत. देवगांडुळे नावाचे बेडकांचे हात-पाय नसलेले भाऊबंधू आहेत, त्यांच्या २२ जातींपैकी २० येथेच आहेत. मातीत पुरून राहणाऱ्या बांडा सर्पकुलातील सर्वच्या सर्व ४५ जाती केवळ सह्याद्री व श्रीलंकावासी आहेत, आणि त्यातल्या ३४ केवळ सह्याद्रीत सापडतात. सपुष्प वनस्पतींच्या सह्याद्रीवरच्या ४००० अर्वाचीन जातींपैकी १४०० सह्याद्रीपुरत्या सीमित आहेत. त्यांच्यातही तेरड्यांच्या ८६ पैकी ७६ जाती पूर्णतः सह्यवासी आहेत. इथे ५००० पेक्षा अधिक फुलझाडे, १३९ प्राण्यांच्या जाती, ५०८ पक्ष्यांच्या जाती व १७९ उभयचर प्राण्यांच्या जाती आढळतात.

४) सातपुडा रांगा : राज्याच्या उत्तरेकडे नंदूरबार जिल्ह्याच्या सीमेस सातपुडा रांगांचा स्पर्श झाला आहे. पूर्व-पश्चिम विस्तार असलेल्या सातपुड्याचा फारच थोडा भाग राज्यात समाविष्ट होतो. नर्मदा व तापी नद्यांची खोरी सातपुडा रांगांमुळे एकमेकांपासून अलग झाली आहेत. सातपुड्याचा विस्तार : नंदूरबार जिल्ह्यात सातपुडा डोंगरास 'तोरणमाळ पठार' म्हणून ओळखले जाते. अमरावती जिल्ह्यात सातपुडा रांगांना 'गाविलगड टेकड्या' असे म्हटले जाते.

पश्चिम घाट हा अनेक लहान मोठ्या नद्यांचे उगमस्थान आहे. या पैकी मुख्य नद्या म्हणजे गोदावरी, कृष्णा व कावेरी. या तिन्ही नद्या पूर्ववाहिनी असून बंगालच्या उपसागरात जाऊन मिळतात. तसेच इतर अनेक नद्या ज्या पश्चिमवाहिन्या आहेत, त्या अरबी समुद्राला जाऊन मिळतात. यापैकी मुख्य नद्या म्हणजे मांडवी व झुआरी नदी. इतर अनेक नद्या या पश्चिम घाटात उगम पावतात. अन्य नद्यांमध्ये भीमा नदी, मलप्रभा नदी, कुंडली नदी, इत्यादी नद्या आहेत.

अनेक पश्चिमवाहिनी नद्या ह्या खूप उतारावरून वाहत असल्यामुळे जलविद्युत प्रकल्पांसाठी खूप उपयुक्त आहेत. पश्चिम घाटात जवळजवळ ५० धरणे बांधलेली आहेत व त्यापैकी सर्वात जुना जलविद्युत प्रकल्प खोपोली येथे १९०० साली बांधला गेला. या सर्व धरणांपैकी मोठी धरणे म्हणजे महाराष्ट्रातील कोयना धरण, केरळमधील परांबीकुलम धरण व कर्नाटकातील लिंगणमक्की धरण.

पावसाळ्यात पश्चिम घाटाचे सौंदर्य वाढविण्यास कारणीभूत घटक म्हणजे धबधबे. पश्चिम घाटात अनेक प्रेक्षणीय धबधबे आहेत. उदा. जोग धबधबा, कुंचीकल धबधबा, शिवसमुद्रम धबधबा, डब्बे धबधबा व उंचाल्ली धबधबा. जोग धबधबा हा दक्षिण आशियातील सर्वात उंच नैसर्गिक धबधबा आहे व तो जगातील १००१ नैसर्गिक आश्चर्यांपैकी एक आहे. तळकावेरी वन्यजीव अभयारण्य हे कावेरी नदीच्या उगमाजवळ असलेले एक मोठे अभयारण्य आहे. तसेच घनदाट जंगलांमुळे तुंगभद्रा नदीच्या उगमापाशी शरावती व सोमेश्वर ही दोन अभयारण्ये आहेत.

महाराष्ट्रातील सह्याद्रीतील उंच शिखरे :

१. कळसुबाई - १६४६ मी., अहमदनगर

२. साल्हेर - १५६७ मी., नाशिक

३. महाबळेश्वर - १४३८ मी., सातारा

४. हरिश्चंद्रगड - १४२४ मी., अहमदनगर

५. सप्तश्रृंगी - १४१६ मी., नाशिक

६. तोरणा - १४०४ मी., पुणे

७. मुल्हेर - १३०६ मी., नाशिक

८. ब्रह्मगिरी - १३०४ मी., नाशिक

९. तोला - १२३१ मी., नाशिक

१०. हनुमान - १०६३ मी., धुळे (गाळणा)

महाराष्ट्रातील सातपुडातील उंच शिखरे :

१) अस्तंभा, जि. नंदूरबार (१३२५ मी.)

२) बैराट, जि. अमरावती (गाविलगड टेकड्यांत, उंची : ११७७ मी.)

महाराष्ट्रातील स्थानिक डोंगररांगा :

धुळे - गाळणा डोंगर

नांदेड - मुदखेड डोंगर

भंडारा-गोंदिया - दरेकसा टेकड्या

गडचिरोली - चिरोली टेकड्या, भामरागड व सुरजागड डोंगर

परभणी-नांदेड - निर्मल रांगा

नागपूर - गरमसूर डोंगर

सातारा - महादेव , आदर्श , बामनोली

अहमदनगर - बालेश्वर , कळसुबाई , अदुला

३. महाराष्ट्र पठार (दख्खन पठार)

स्थान : सह्याद्रीच्या पूर्वेस. यालाच 'दख्खनचे पठार' (Deccan Plateau) असेही म्हणतात. महाराष्ट्राचा सुमारे ८६.७ टक्के भूभाग दख्खन पठाराने व्यापला आहे.

निर्मिती : महाराष्ट्र (दख्खन) पठाराची निर्मिती प्रामुख्याने 'बेसाल्ट' या डेक्कन ट्रेप संरचनेतील अग्निज खडकापासून झालेली आहे. 'बेसाल्ट' खडकाची सर्वाधिक जाडी (२ किमी) महाराष्ट्र पठाराच्या पश्चिम सीमेजवळ आहे. महाराष्ट्र पठारावर अहमदनगर पठार, सासवड पठार, बुलढाणा-मालेगाव पठार, तोरणमाळ पठार इत्यादी अनेक लहान पठारे व त्यांदरम्यान नद्यांची खोरी आढळतात.

पठाराच्या उत्तरेस सातपुडा संग पूर्व-पश्चिमेस पसरली आहे. नर्मदा नदी राज्यात केवळ नंदूरबार जिल्ह्याच्या उत्तर सीमेवरून (सुमारे ५४ किमी) पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहते. गोदावरी खोरे हे राज्यातील सर्वात मोठे नदीखोरे आहे. पठारावर गोदावरी, कृष्णा, तापी, भीमा, वर्धा-वैनगंगा इत्यादी नद्यांची खोरी आढळतात.

दख्खन या शब्दाची व्युत्पत्ती "दक्षिण" या संस्कृत शब्दापासून झालेली आहे, या शब्दाचा महाराष्ट्री प्राकृत अपभ्रंश म्हणजे "दख्खन" होय.

महाराष्ट्राचे पठार मुख्यत: अग्निजन्य(बेसाल्ट) खडकापासून बनले आहे. बेसाल्ट खडकांचे थर जवळ जवळ क्षितिजसमांतर आहेत आणि त्यामुळे संपूर्ण भूस्वरूपाची रचना पा-य्रांसारखी झाली आहे. या बेसाल्ट खडकांच्या रचनेला 'डेक्कन ट्रयाप' म्हणले जाते. कर्नाटक-तेलंगाना पठार मुख्यत: कानाश्म आणि पत्तीताश्म खडकांनी बनलेले आहे. कर्नाटकचे पठार 'मैदान' या नावाने ओळखले जाते.

दख्खनच्या पठाराचे पुढील प्रमाणे उपविभाग पडतात.

तिरूवन्नामलाई टेकडी, दख्खनच्या पठाराचे सर्वांत दक्षिण टोक

१) सातपुडा-महादेव-मैकल रांगा

२) महाराष्ट्र पठार

३) कर्नाटक पठार

४) आंध्र-तेलंगणा पठार

५) छोटा नागपूर, महानदीचे खोरे, दंडकारण्य आणि गहर्जात डोंगरांनी मिळून बनलेले पूर्वेचे पठार आहे.

४.महाराष्ट्र नदी प्रणाली
राज्यातील मुख्य नद्या व त्यांच्या उपनद्या :

गोदावरी (६६८ किमी लांबी)

उजव्या (दक्षिण) : दारणा, प्रवरा, मुळा, बोर, सिंधफणा, बिंदूसरा, कुंडलिका, मांजरा, मन्याड

डाव्या (उत्तर) : कादवा, शिवना, खाम, दूधना, दक्षिण पूर्णा, प्राणहिता, इंद्रावती 

भीमा (४५१ किमी लांबी)

उजव्या (दक्षिण) : भामा, इंद्रायणी, पवना, मुळा, मुठा, कहा, बोर, नीरा, माण

डाव्या (उत्तर) : वेळ, कुकडी, मीना, घोड, पुष्पावती, सीना, भोगावती

कृष्णा (२८२ किमी लांबी)

उजव्या (दक्षिण) : कोयना, वेण्णा, वारणा, पंचगंगा, दुधगंगा, वेदगंगा 

डाव्या : येरळा, नंदला, अग्रणी

वर्धा (४५५ किमी लांबी) 

उजव्या (पश्चिम) : माडू, पेनगंगा, वेमला, निरगुडा 

डाव्या (पूर्व) : कार, वेणा, जाम, बोर, नंद, इरई, वैनगंगा

वैनगंगा (२९५ किमी लांबी) 

उजव्या (पश्चिम) : कन्हान, मूल, सूर, बावनथडी, पेंच, नाग, पेनगंगा 

डाव्या (पूर्व) : वाघ, चूलबंद, गाढवी, दीना

पैनगंगा (४९५ किमी लांबी) 

उजव्या (दक्षिण) : कयाधू 

डाव्या (उत्तर) : पूस, अडाण, आरणा, विदर्भा, वाघाडी, खुनी, अरुणावती

मांजरा (७२४ किमी लांबी)

तेरणा, कारंजा, लेंडी, मन्याड, तावरजा 

नर्मदा (५४ किमी लांबी) 

देवगंगा, देवनाड, उदाई 

तापी (२०८ किमी लांबी) 

वाघूर, गिरणा, अंजनी, उत्तर पूर्णा, पांझरा, बुराई, अमरावती, नागन, गोमाई, देहली, अरुणावती, मोर, गुळी, अनेर, काटेपूर्णा, मोरणा, बुरी, वाकी