4.बाबा आमटे

भारतीय वकील आणि सामाजिक कार्यकर्ते

मुरलीधर देविदास आमटे या नावानेही ओळखले जाते

बाबा आमटे (जन्म 26 डिसेंबर 1914, हिंगणघाट, वर्धा जिल्हा, महाराष्ट्र, ब्रिटीश भारत—मृत्यू फेब्रुवारी 9, 2008, आनंदवन, महाराष्ट्र, भारत) हे एक भारतीय वकील आणि सामाजिक कार्यकर्ते होते ज्यांनी आपले जीवन भारतातील सर्वात गरीब आणि सर्वात कमी शक्तिशाली लोकांसाठी समर्पित केले. आणि विशेषत: ज्यांना कुष्ठरोग झाला आहे त्यांची काळजी घेणे. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना अनेक आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले, विशेषत: 1988 UN मानवाधिकार पुरस्कार, 1990 टेम्पलटन पुरस्कार आणि 1999 गांधी शांतता पुरस्कार.

द्रुत तथ्ये

पूर्णतः मुरलीधर देविदास आमटे

जन्म: 26 डिसेंबर 1914, हिंगणघाट, वर्धा जिल्हा, महाराष्ट्र, ब्रिटिश भारत

मरण पावले: ९ फेब्रुवारी २००८, आनंदवन, महाराष्ट्र, भारत (वय ९३)

संस्थापक: आनंदवन

पुरस्कार आणि सन्मान: टेम्पलटन पुरस्कार (1990)

अभ्यासाचे विषय: कुष्ठरोग

आमटे यांचा जन्म एका संपन्न ब्राह्मण कुटुंबात झाला आणि ते विशेषाधिकाराच्या जीवनात वाढले. 1936 मध्ये कायद्याची पदवी मिळवल्यानंतर त्यांनी कायदेशीर व्यवसाय सुरू केला. 1942 मध्ये त्यांनी ब्रिटीशांच्या भारतावरील ताब्याविरुद्ध महात्मा गांधींच्या भारत छोडो मोहिमेत भाग घेतल्याबद्दल तुरुंगवास भोगलेल्यांसाठी बचाव वकील म्हणून काम केले. गांधींच्या न्यायासाठीच्या अहिंसक लढ्याने प्रभावित होऊन, आमटे यांनी 1940 च्या दशकात आपली कायदेशीर कारकीर्द सोडून दिली आणि सेवाग्राम, महाराष्ट्र, भारत येथील गांधींच्या आश्रमात स्थायिक झाले आणि दीनदुबळ्यांमध्ये काम केले.

इ.स. १९४९ सालामध्ये त्यांनी महारोगी सेवा समितीची स्थापना केली. याशिवाय आमटेंनी कुष्ठरोग्यांसाठी खालील संस्था स्थापन केल्या.

आनंदवन - वरोरा (चंद्रपूर)

सोमनाथ प्रकल्प - मूल (चंद्रपूर)

अशोकवन - नागपूर

लोकबिरादरी प्रकल्प - हेमलकसा

बाबांनी आनंदवनाच्या मूळच्या खडकाळ जमिनीत शेतीविषयक विविध प्रयोग केले. ते राष्ट्रीय एकात्मतेचे कट्टर पुरस्कर्ते होते. इ.स. १९८५ साली शंभर दिवसांच्या भारत छोडो आंदोलनात त्यांनी सहभाग घेतला. मेधा पाटकर यांच्या सोबत ते नर्मदा बचाव आंदोलनातही सक्रिय होते. सामाजिक व पर्यावरण क्षेत्रांत त्यांनी भरीव कार्य केले आहे.

प्रगत कुष्ठरोगाने ग्रस्त असलेल्या माणसाशी सामना केल्यानंतर आमटे यांचे लक्ष त्या आजाराकडे गेले. त्यांनी कुष्ठरोगाचा अभ्यास केला, कुष्ठरोगाच्या दवाखान्यात काम केले आणि कलकत्ता स्कूल ऑफ ट्रॉपिकल मेडिसिनमध्ये या रोगाचा कोर्स केला. आमटे यांनी १९४९ मध्ये स्थापना केली आनंदवन, कुष्ठरोग्यांच्या उपचार, पुनर्वसन आणि सक्षमीकरणासाठी समर्पित आश्रम. हे केंद्र आरोग्य सेवा, कृषी, लघुउद्योग आणि संवर्धन आणि अपंग लोकांची सेवा करण्यासाठी कार्यक्रम समाविष्ट करण्यासाठी आले आहे.

कुष्ठरोग्यांसह त्यांच्या कार्याव्यतिरिक्त, आमटे पर्यावरणवाद आणि धार्मिक सहिष्णुता यासह इतर विविध कारणांमध्ये सामील झाले. विशेषतः, त्यांनी नर्मदा नदीवर जलविद्युत धरणे बांधण्यास विरोध केला, दोन्ही पर्यावरणीय कारणांमुळे आणि धरणांमुळे विस्थापित झालेल्यांवर होणारे परिणाम. 1990 मध्ये आमटे यांनी या कारणासाठी स्वतःला झोकून देण्यासाठी आनंदवन सोडले, परंतु आयुष्याच्या अखेरीस ते आश्रमात परतले. आमटे यांचे पुत्र प्रकाश आणि विकास आमटे डॉक्टर झाले आणि त्यांनी वडिलांचे परोपकारी कार्य चालू ठेवले.

बाबा आमटे यांनी खालील पुस्तके लिहिली आहेत

'ज्वाला आणि फुले' - कवितासंग्रह

'उज्ज्वल उद्यासाठी' (काव्य)

'माती जागवील त्याला मत'

बाबा आमटे यांच्यासंबंधी लिहिली गेलेली पुस्तके

आनंदवन प्रयोगवन लेखक डॉ. विकास आमटे

मला (न) कळलेले बाबा आमटे (लेखक : विलास मनोहर)

बाबा आमटे (चरित्र, मूळ लेखिका तारा धर्माधिकारी; हिंदी अनुवाद डॉ. हेमा जावडेकर)

बाबा आमटे (चरित्र, लेखक भ.ग. बापट)

बाबा आमटे यांची गीते : आकलन आणि आस्वाद (बाळू दुगडूमवार). या पुस्तकाला महाराष्ट्र सरकारचा पुरस्कार मिळाला आहे (२०१७)

बाबा आमटे यांच्या जीवनावर वसंत कानेटकरांनी 'वादळ माणसाळतंय' नावाचे नाटक लिहिले आहे.

बाबा आमटे - व्यक्तित्व, कवित्व आणि कर्तृत्त्व (लेखक : बाळू दुगडूमवार)

पुरस्कार

आंतरराष्ट्रीय

संपादन

सामाजिक सुधारणांसाठीचा डॉ. आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार इ.स. १९९९

रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार

डेमियन डट्टन पुरस्कार, अमेरिका - इ.स. १९८३. कुष्ठरोग्यांप्रीत्यर्थ कार्यासाठी दिला जाणारा अत्युच्च आंतरराष्ट्रीय पुरस्.

संयुक्त राष्ट्रे यांचा मानवी हक्क पुरस्कार, इ.स. १९९८

आंतरराष्ट्रीय जिराफे पुरस्कार, अमेरिका इ.स. १९८९

टेंपल्टन बहुमान, अमेरिका (मानवतावादी कार्यासाठी), इ.स. १९९०

पर्यावरण विषयक कामासाठी संयुक्त राष्ट्रे यांचा रोल ऑफ ऑनर, इ.स. १९९१

पर्यावरणासंबंधीचा ग्लोबल ५०० पुरस्कार, इ.स. १९९१

पावलोस मार ग्रेगोरियस पुरस्कार (४ डिसेंबर २००४)

राईट लाइव्हलीहुड ॲवॉर्ड, स्वीडन - इ.स. १९९१. (पर्यायी नोबल पुरस्कार) (नर्मदा बचाव आंदोलनासाठी मेधा पाटकर यांच्या सोबत संयुक्तपणे)

गूगल ने २६ डिसेंबर २०१८ रोजी बाबा आमटे (त्यांच्या जयंतीच्या दिवशी) यांच्यावरचे डूडल दाखवून त्यांना श्रद्धांजली वाहिली.

भारतीय

संपादन

पद्मश्री इ.स. १९७१

पद्मविभूषण इ.स. १९८६

अपंग कल्याण पुरस्कार इ.स. १९८६

महाराष्ट्र सरकारचा सावित्रीबाई फुलक़ पुरस्कार इ.स. १९९८

गांधी शांतता पुरस्कार इ.स. १९९९

महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार २००४ (महाराष्ट्र सरकारचा सर्वोच्च सन्मान) १ मे, इ.स. २००५ रोजी त्यांना आनंदवन येथे देण्यात आला.

मध्य प्रदेश सरकारचा इंदिरा गांधी पुरस्कार इ.स. १९८५

पहिला जी. डी. बिर्ला पुरस्कार इ.स. १९८६

महाराष्ट्र सरकारचा दलित मित्र पुरस्कार इ.स. १९७४

राष्ट्रीय भूषण पुरस्कार इ.स. १९७८

जमनालाल बजाज पुरस्कार इ.स. १९७९

एन डी दिवाण पुरस्कार इ.स. १९८०

राजा राम मोहनराय पुरस्कार इ.स. १९८७

भरतवास पुरस्कार इ.स. २००८

जी डी बिर्ला अंतरराष्ट्रीय पुरस्कार इ.स. १९८८

महाराष्ट्र सरकारचा आदिवासी सेवक पुरस्कार इ.स. १९९१

कुमार गंधर्व पुरस्कार इ.स. १९९८

जस्टिस के एस हेगडे पुरस्कार, कर्नाटक इ.स. १९९८

डी.लिट - नागपूर विद्यापीठ इ.स. १९८०

डी. लिट. - पुणे विद्यापीठ, इ.स. १९८५-८६

देशिकोत्तम (सन्माननीय डॉक्टरेट) इ.स. १९८८ - विश्वभारती, शांतिनिकेतन, पश्चिम बंगाल