17.रामकृष्ण गोपाळ भांडारकर

रामकृष्ण गोपाल भंडारकर

भांडारकर, रामकृष्ण गोपाळ : (६ जुलै १८३७-२४ आँगस्ट १९२५). थोर प्राच्यविद्यासंशोधक संस्कृतचे प्रकांड पडित, भाषाशास्त्रज्ञ, प्राचीन इतिहासाचे संशोधक व कर्ते धर्मसुधारक तथा समाजसुधारक. त्यांचे मुळ आडनाव पत्की तथापि त्यांचे पूर्वज खजिन्यावर अधिकारी होते म्हणून ‘भांडारकर’ हे नाव पडले. आजोबा लाडो विठ्ठल शिरस्तेदार म्हणून अव्वल इंग्रजीत पुढे आले वडील महसूल खात्यात होते. त्यांच्या मातोश्रींचे नाव रमाबाई. त्यांचे चुलते विनायक भांडारकर हे पुनर्विवाहाचे पुरस्कर्ते व क्रियाशील सुधारक होते. भांडारकर घराणे मूळ वेंगुर्ल्याचे. तेथील त्यांच्या वास्तूत आज रमा-गोपाळ कन्यशाळा आहे.

भांडारकरांचा जन्म मालवणचा. मालवण, राजापूर व रत्नागिरी येथे आरंभीचे काही शिक्षण घेतल्यानंतर मुंबईच्या एल्‌फिन्स्टन इन्स्टिट्यूटमधून हायस्कूलची परीक्षा ते उत्तीर्ण झाले (१८५४) व नंतर त्या इन्स्टिट्यूट कॉलेजचा अभ्यासक्रमही त्यांनी पूर्ण केला (१८५८). पुढे मुंबई विद्यापीठाचे बी.ए.(१८६२) व एम्. ए. (१८६३) ह्या परीक्षा ते उत्तीर्ण झाले. मुंबई व पुणे येथील जुन्या विद्वान शास्त्रीपंडितजवळ न्याय, व्याकरण, वेदान्त इत्यादींच्या चांगला अभ्यास केला. हैदराबाद (सिंध) व रत्नागिरी येथील हायस्कूलचे मुख्याध्यापक म्हणून त्यांनी उत्कृष्ट कार्य केले. संस्कृतची दोन शालेय पाठ्यपुस्तके (प्रथम इंग्रजी व पुढे मराठी माध्यमातून) तयार केली. यामुळे हजारो विद्यार्थ्यांना संस्कृत शिकता आले. पुणे डेक्कन कॉलेजमध्ये संस्कृतचे प्राध्यापक म्हणून यशस्वी नोकरी केल्यावर १८९३ मध्ये ते सेवानिवृत्त झाले.

त्यानंतरही त्यांनी संस्कृतचा व्यासंग चालूच ठेवला. कित्येक यूरोपीय पंडितांनी संस्कृत व इतर प्राच्य भाषा यांचे त्यांच्या दृष्टिकोणातून संशोधन चालविले होते भांडरकरांनी संस्कृतच्या ह्या अध्ययनाला नवे चिकित्सक व निःपक्षपाती संशोधनाचे स्वरुप दिले. १८७४ साली लंडन येथे भरलेल्या आंतरराष्ट्रीय प्राच्यविद्या परिषदेत नाशिक शिलालेखासंबंधी त्यांचा निबंध वाचला गेला. १८८५ मध्ये जर्मनीतील गटिंगन विद्यापीठाने त्यांना पीएच्. डी. अर्पण केली. १८८६ साली व्हिएन्ना येथे ‘क्राँग्रेस आँफ ओरिएंटॅलिस्टस’ भरली, तिला भारतीय प्रतिनिधी म्हणून ते उपस्थित राहिले. मुंबईच्या एलफिन्स्टन कॉलेजमध्ये १८७९ पर्यंत ते संस्कृतचे प्राध्यापक होते. मुंबई विद्यापीठचे अधिछात्र व सिंडिकेटचे सदस्य म्हणून कामगिरी बजाविल्यानंतर ते कुलगुरु झाले. १९०४ मध्ये एल्एल्. डी. ही पदवी त्यांना मिळाली. ‘रॉयल एशियाटिक सोसायटी’, लंडन व मुंबई, ‘जर्मन ओरिएंटल सोसायटी’, ‘अमेरिकन ओरिएंटल सोसायटी’ इटली येथील ‘एशियाटिक सोसायटी’, सेंट पीटर्झबर्ग येथील ‘इंपिरिअल अकॅडमी आँफ सायन्स’ इ. जगप्रसिद्ध संस्थांनी भांडारकरांना सदस्यत्व दिले. अनेक संस्कृत हस्तलिखितांसंबंधी त्यांनी संशोधनात्मक लेख लिहिले. प्राचीन भारतीय ज्ञानभांडाराला जागतिक प्रसिद्धी व प्रतिष्ठा मिळवून दिली.

धर्म हा भांडारकरांच्या आस्थेचा व चिंतनाचा खास विषय होता. सामाजिक सुधारणांना धर्माचा व नीतीचा पाया द्यावा म्हणून परमहंस सभेतून १८६७ साली प्रार्थनासमाजाची स्थापना झाली. प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष परमहंस सभेशी पूर्वसंबंधित असल्यामुळे १८६९ साली रामकृष्णपंत प्रार्थनासमाजाचे सभासद झाले. त्यांनी तत्त्वे, उद्देश, प्रतिज्ञा यांची निश्चित मांडणी केली. त्यांच्या मंडनार्थ वेद, उपनिषदे, गीता आणि तुकारामादी साधुसंतांचे आधार दर्शविणारे लेख लिहिले, तसेच व्याख्याने व प्रवचने दिली. या सर्वांचा संग्रह प्रसिद्ध आहे. प्राचीन गृह्यसूत्रादी संस्कारमंत्रांतील जरुर तेवढाच भाग घेऊन उपनयन, लग्नादि गृह्यसंस्कारसमयी उपयोगी पडणारा ‘संस्कारविधी’ तयार केला. भक्तिपर कविता आणि पदे रचिली. या कामगिरीमुळे भांडारकर हे प्रार्थनासमाजाचे वैचारिक संस्थापक मानले जातात.

रामकृष्ण गोपाल भांडारकर यांच्या शिक्षण मुंबई विद्यापीठात M.A हे त्यांनी केले. जर्मनी विद्यापीठाची पीएचडी पदवी.

एलफिन्स्तन कॉलेज मुंबई व डेक्कन कॉलेज पुणे येथे संस्कृत भाषेचे प्राध्यापक म्हणून यांनी कामकाज केले आहे. 1893 ते 1895 या काळात मुंबई विद्यापीठाचे कुलगुरू हे पद भूषविले आहे.

मूर्तिपूजा अवतार कल्पना बहुदेवता वाद यास डॉक्टर भांडारकरांनी कडाडून विरोध केला.

बालविवाहासबंदी , विधवा पुनर्विवाह, वयाचा कायदा, अस्पृश्यता निवारण, मद्यपान बंदी, देवदासी प्रथा बंदी, श्री शिक्षण या सुधारणांचा त्यांनी आग्रह धरला होता.

इतिहास व प्राचीन संस्कृती यावर संशोधन करून त्यांनी अनेक ग्रंथ लिहिले.