19.लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे

यांचे पूर्ण नाव तुकाराम भाऊराव साठे हे आहे. अण्णाभाऊ साठे यांनी केवळ ते दिवसाची शाळा त्यांच्या आयुष्यामध्ये शिकले होते. अण्णाभाऊ शाहीर ,दत्ता गावकर व शाहीर अमर शेख या तिघांनी लाल बावटा कलापथक स्थापन केले.

1958 रोजी मुंबई येथील पहिला दलित साहित्य संमेलनात पृथ्वी हा शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित आणि कामगार लोकांचे तर हातावर तरलेली आहे असे विचार अण्णाभाऊ साठे यांनी मांडले.

अण्णा भाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण मानले जाते. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक हे त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ लोकमानसात रुजविण्याचे काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले.

मुंबई, मराठवाडा, विदर्भ, कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र तसेच सीमाभागातील अनेक ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले.

साठे पहिल्यांदा कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.

१९४४ मध्ये दत्ता गवाणकर आणि अमर शेख या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील साम्यवादाच्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.

भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी मुंबई येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!"

इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाची एक सांस्कृतिक शाखा होती आणि संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.

साठे यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला.

इ.स. १९५८ मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या दलित साहित्य संमेलनात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हणले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले.

या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य मार्क्सवादाच्या प्रभावाखाली होते.

त्यांनी म्हणले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व हिंदू अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.

साठेंनी लिहिलेली पुस्तके

अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५)

अमृत

आघात

आबी (कथासंग्रह)

आवडी (कादंबरी)

इनामदार (नाटक, १९५८)

कापऱ्या चोर (लोकनाट्य)

कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह)

खुळंवाडा (कथासंग्रह)

गजाआड (कथासंग्रह)

गुऱ्हाळ

गुलाम (कादंबरी)

चंदन (कादंबरी)

चिखलातील कमळ (कादंबरी)

चित्रा (कादंबरी, १९४५)

चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८)

नवती (कथासंग्रह)

निखारा (कथासंग्रह)

जिवंत काडतूस (कथासंग्रह)

तारा

देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६)

पाझर (कादंबरी)

पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह)

पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२)

पेंग्याचं लगीन (नाटक)

फकिरा (कादंबरी, १९५९)

फरारी (कथासंग्रह)

मथुरा (कादंबरी)

माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३)

रत्ना (कादंबरी)

रानगंगा (कादंबरी)

रूपा (कादंबरी)

बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०)

बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७)

माझी मुंबई (लोकनाट्य)

मूक मिरवणूक(लोकनाट्य)

रानबोका

लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२)

वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८)